Κατηγορία: ΥΓΕΙΑ

Ξεχωρίζουμε την ίωση από την αλλεργία και την αντιμετωπίζουμε ανάλογα

Το καλοκαίρι αποχωρεί σιγά σιγά, αφήνοντας χώρο για το φθινόπωρο που πλησιάζει. Οι ηλιόλουστες μέρες των αποδράσεων στη θάλασσα και τις εξοχές δίνουν τη θέση τους στις πρώτες μέρες του σχολείου και στα πρωτοβρόχια. Το περιβάλλον αδιαμφισβήτητα ευνοεί την ανάπτυξη ιώσεων του αναπνευστικού, ειδικά στα παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας αλλά και στα νήπια των βρεφονηπιακών σταθμών. Συνήθη συμπτώματα με τα οποία εκδηλώνονται τέτοιες ιώσεις είναι η καταρροή ή η βουλωμένη μύτη, τα φταρνίσματα, τα δακρυσμένα μάτια και ο συνήθως χαμηλός πυρετός. Σε κάποιες περιπτώσεις προεξάρχει ο βήχας. Άλλοτε ξηρός, ερεθιστικός και άλλοτε παραγωγικός ή λαρυγγικός σαν γάβγισμα, με ή χωρίς δυσκολία στην αναπνοή.

Τα περισσότερα από τα συμπτώματα αυτά μπορεί να σημαίνουν και αναπνευστική αλλεργία στα αλλεργιογόνα του περιβάλλοντος. Τα πιο συνηθισμένα αλλεργιογόνα στη χώρα μας κατά τους φθινοπωρινούς μήνες είναι οι μύκητες της υγρασίας. Το φθινόπωρο ακόμα ανθίζουν και διάφορα χόρτα όπως η πικραλίδα και ζιζάνια όπως το περδικάκι. Έτσι, μια αναπνευστική αλλεργία μπορεί να προβάλλει με ρινική καταρροή ή συμφόρηση, φταρνίσματα, βήχα και κόκκινα δακρυσμένα μάτια, περίπου όπως και οι εποχιακές ιώσεις.
Καλούμαστε, λοιπόν, πολλές φορές να διαχωρίσουμε την ίωση από την αλλεργία μέσα από τα συμπτώματα που παρουσιάζει το παιδί. Κατ’ αυτόν τον τρόπο καθορίζεται η ορθή αντιμετώπιση της κάθε κατάστασης. Ποια είναι όμως τα σημάδια που θα μας βοηθήσουν σε αυτό το διαχωρισμό;

Αρχικά, πρέπει να θυμόμαστε ότι οι αλλεργίες δεν εκδηλώνονται με πυρετό. Τα συμπτώματα εμφανίζονται σε συνάρτηση με εκλυτικούς παράγοντες όπως είναι η υγρασία ή μια επίσκεψη σε ένα πάρκο. Υποχωρούν με την απόσυρση του αιτίου και βελτιώνονται με τη χορήγηση αντιισταμινικών. Αντίθετα, οι ιώσεις χαρακτηρίζονται και από άλλα συμπτώματα, όπως κακή διάθεση, μειωμένη όρεξη για φαγητό, πόνους στο σώμα, καθώς ίσως και με ενοχλήσεις από άλλα συστήματα του οργανισμού, όπως το γαστρεντερικό (πόνοι στην κοιλιά, διάρροιες, έμετοι). Η ρινίτιδα των ιώσεων δεν υποχωρεί με αντιισταμινικά και ακολουθεί τον κύκλο ημερών της εκάστοτε ίωσης. Και στις δυο περιπτώσεις το έκκριμα της μύτης είναι υδαρές (σα νερό), κάτι που συχνά μπερδεύει. Επίσης, η αλλεργική ρινίτιδα είναι εξαιρετικά σπάνια σε ηλικίες κάτω των 3 ετών και είναι περισσότερο πιθανή σε παιδιά με ιστορικό ατοπίας (ατοπική δερματίτιδα, τροφική αλλεργία). Κάτι εξίσου σημαντικό είναι η γνώση πως οι αλλεργίες δεν είναι μεταδοτικές σε αντίθεση με τις ιώσεις, που εξαπλώνονται με γρήγορους ρυθμούς. Για παράδειγμα, ένας ασθενής μπορεί να μεταδώσει σε άλλους 4 κατά την περίοδο της γρίπης, με αποτέλεσμα πάνω από τα μισά παιδιά σε μια τάξη παιδικού σταθμού να παρουσιάζουν κοινά συμπτώματα.

Το ίδιο συμβαίνει και με ιώσεις που εκδηλώνονται με εξανθήματα, όπως ο ιός Coxackie. Και στην περίπτωση αυτή η σκέψη της αλλεργίας απομακρύνεται – αρχικά λόγω της εμφάνισης σε πολλά παιδιά, αλλά και λόγω του χαρακτήρα των εξανθημάτων που δεν έχουν κνησμό, όπως τα αλλεργικά εξανθήματα.

Βέβαια, όταν ένα παιδί ή νήπιο εμφανίσει συμπτώματα που θα μπορούσαν να σημαίνουν ίωση, ενδείκνυται να τηρούνται σχολαστικά τα απαραίτητα μέτρα ατομικής υγιεινής. Το σωστό πλύσιμο των χεριών με νερό και σαπούνι, ειδικά μετά τον καθαρισμό της μύτης, η συνήθεια να βήχει το παιδί στον αγκώνα και η χρήση μικρής ποσότητας αντισηπτικού προστατεύουν από τη διασπορά λοιμωδών παραγόντων στο περιβάλλον.

Σε κάθε περίπτωση, σε κάθε γρίφο που απασχολεί τους γονείς και αφορά την υγεία των παιδιών η βοήθεια του Παιδιάτρου κρίνεται καθοριστική. Ειδικότερα, αν υπάρχει υπόνοια για αλλεργία, η γνώμη του Παιδοαλλεργιολόγου είναι πολύτιμη για τη διάγνωση, την πρόληψη και τη θεραπεία στα αλλεργικά νοσήματα των παιδιών.

Η φθειρίαση (ψείρες) της κεφαλής ταλαιπωρεί πολλά παιδιά και μαζί με αυτά τις μαμάδες τους.  Ιδιαίτερα στα νηπιαγωγεία και στα δημοτικά σχολεία η φθειρίαση μπορεί να πάρει τη μορφή επιδημίας.  Η φθειρίαση δεν έχει σχέση με την καθαριότητα του κεφαλιού. Φθειρίαση παρουσιάζουν με την ίδια συχνότητα βρώμικα και καθαρά κεφάλια.
Οφείλεται σε ένα παράσιτο που λέγεται φθείρα (ψείρα) της κεφαλής. Η φθείρα (ψείρα) τρέφεται με αίμα, το οποίο απομυζά από το δέρμα της κεφαλής με την προβοσκίδα της, με αποτέλεσμα να προκαλεί έντονο ερεθισμό.

Πώς μεταδίδεται;
Η φθείρα μεταδίδεται εύκολα και γρήγορα εάν το παιδί χρησιμοποιήσει τη χτένα ή το καπέλο του πάσχοντα ή απλά εάν έρθει σε πολύ στενή επαφή με τον πάσχοντα.

Συμπτώματα
Κάθε παιδί που ξύνει το κεφάλι του πρέπει να ελέγχεται για φθειρίαση. Αυτό που εύκολα μπορείτε να δείτε είναι τα αβγά της φθείρας που βρίσκονται κολλημένα στη βάση της τρίχας. Είναι πολύ μικρά άσπρα αβγά, που όταν είναι πολλά σας δίνουν την εντύπωση ότι το παιδί έχει πιτυρίδα. Η διαφορά είναι ότι δεν πέφτουν με το τίναγμα των μαλλιών γιατί είναι κολλημένα στην τρίχα. Αν ψάξετε καλά θα βρείτε και φθείρες, που είναι πολύ μικρά ζωάκια χρώματος γκρίζου που περπατούν στο κεφάλι του παιδιού.
Ο ερεθισμός που προκαλείται όταν η φθείρα απομυζά αίμα από το δέρμα οδηγεί σε κνησμό και έντονο ξεσμό που μπορεί να προκαλέσει εκδορές και επιμολύνσεις στο δέρμα.

Πώς θεραπεύεται
1. Το παιδί πρέπει να χρησιμοποιήσει τα ειδικά σαμπουάν που πολλές φορές συνοδεύονται και από την ανάλογη lotion. Υπάρχουν διάφορα σαμπουάν στα φαρμακεία τα οποία μάλιστα μπορείτε να πάρετε χωρίς ιατρική συνταγή. Τα περισσότερα χρησιμοποιούνται πάνω σε στεγνά μαλλιά. Βάλτε την ανάλογη ποσότητα σαμπουάν στα μαλλιά και μετά ρίξτε λίγο χλιαρό νερό. Απλώστε καλά πάνω στο κεφάλι και μέσα στα μαλλιά και αφήστε το για 10-20 λεπτά. Τα ειδικά αυτά σαμπουάν σκοτώνουν και τις φθείρες αλλά και τα αβγά τους.
2. Εάν 8-10 μέρες μετά τη θεραπεία υπάρχουν ακόμα ζωντανές φθείρες στο κεφάλι του παιδιού σας, σημαίνει ότι το φάρμακο δεν ήταν αποτελεσματικό. Ενημερώστε τον γιατρό σας.
3. Αφαιρέστε τα αβγά από τις τρίχες. Χρησιμοποιήστε τις ειδικές χτένες. Μπορείτε επίσης να χρησιμοποιήσετε ξύδι με νερό -σε αναλογία 1:1. Εφαρμόστε στο κεφάλι του παιδιού για 30 λεπτά -μετά τα αβγά θα αφαιρεθούν ευκολότερα.
4. Οι φθείρες δεν μπορούν να ζήσουν μακριά από το κεφάλι για χρόνο μεγαλύτερο των 24 ωρών. Τα σεντόνια, οι κουβέρτες και οι μαξιλαροθήκες του παιδιού πρέπει να πλένονται με ζεστό νερό.
5. Ελέγξτε με προσοχή όλα τα μέλη της οικογένειας. Αν αφήσετε κάποιο μέλος χωρίς θεραπεία, σύντομα θα κολλήσει τους άλλους.
6. Δεν χρειάζεται προληπτική χορήγηση φαρμάκων σε άτομα που δεν έχουν φθείρες.
7. Την επομένη της θεραπείας το παιδί μπορεί να επιστρέψει στο σχολείο

Η αγγλική λέξη «vaccine» σημαίνει εμβόλιο και προέρχεται από τη λέξη vaccinia. Πρόκειται για ιό που προσβάλλει τα βοοειδή. Κάποιος οξυδερκής γιατρός στην Αγγλία του 18ου αιώνα παρατήρησε ότι γαλακτοπώλες που είχε τύχει να μολυνθούν από τον ιό vaccinia ήταν στη συνέχεια προστατευμένοι από ένα «εξάδελφό» του ιό, που απετέλεσε μάστιγα για την ανθρωπότητα για αιώνες, αυτόν της ευλογιάς. Μια «απλή» παρατήρηση, μια πραγματική ευλογία για την ανθρωπότητα.
Εδώ στην Ελλάδα χρησιμοποιούμε τη λέξη «εμβόλιο», θέλοντας να τονίσουμε ότι και το εμβόλιο είναι φάρμακο. Φάρμακο είναι οποιαδήποτε ξένη ουσία που εισέρχεται (εν-βάλλεται) στον οργανισμό μας. Επομένως, ό,τι ισχύει για τα υπόλοιπα φάρμακα, ισχύει και για τα εμβόλια. Το ποιος είναι πιο σοφός, ο Έλληνας ή οι άλλοι, αποτελεί ούτως ή άλλως ένα αγαπημένο θέμα συζήτησης.

Σε κάθε περίπτωση, ο εμβολιασμός είναι ένα θέμα ΚΑΤΑ ΒΑΣΗ ΙΑΤΡΙΚΟ. Η Ιατρική όμως έχει ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ μέσα της. Και ο εμβολιασμός, από τη φύση του, έχει ΠΟΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ. Γιατί;

1. Γιατί αφορά σε μεγάλες ομάδες του πληθυσμού, και ΚΥΡΙΩΣ τις «ευαίσθητες» ομάδες, όπως παιδιά, άτομα μεγάλης ηλικίας και χρονίως πάσχοντες.
2. Γιατί πρόκειται για ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ. Ο εμβολιαζόμενος δεν βιώνει όφελος «στο πετσί του». Όταν ο εμβολιασμός πετυχαίνει, ΔΕΝ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΤΙΠΟΤΕ.
3. Γιατί συχνά ο εμβολιασμός γίνεται με σχετική σπουδή, π.χ. νωρίς το φθινόπωρο για την επιδημική γρίπη ή όσο το δυνατόν γρηγορότερα σε συνθήκες πανδημίας.
Συνάγεται, λοιπόν, ότι ο εμβολιασμός είναι ΕΝΑ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟ θέμα που θέλει «χειρουργικούς» χειρισμούς.Χτίζει κανείς πολύ δύσκολα και καταστρέφει πολύ εύκολα, ενώ συχνά η βλάβη επεκτείνεται και σε άλλα πεδία και άλλα εμβόλια.

ΘΕΡΜΗ ΠΑΡΑΚΛΗΣΗ προς το κοινό:
✤Να μην αμελούν να διενεργούν, τη χρονική στιγμή που πρέπει, τα ήδη καθιερωμένα εμβόλια, ειδικά για «ευαίσθητες» ομάδες. Δεν έχει αλλάξει απολύτως τίποτε πάνω σε αυτό, μέχρι στιγμής τουλάχιστον.
✤Ειδικά για τα εμβόλια για τη νόσο COVID-19, είναι αναμενόμενη και πλήρως εξηγήσιμη μια σχετική σύγχυση, η οποία υπάρχει ακόμη και μέσα στην επιστημονική κοινότητα. Δεν υπάρχει μία και μοναδική επιστημονική άποψη, ποτέ δεν υπήρξε.
✤Το κοινό θα πρέπει να επιδείξει ψυχραιμία και να ενημερώνεται από τους επίσημους φορείς, ενώ η τελική απόφαση για εμβολιασμό θα ληφθεί εξατομικευμένα μεταξύ του ατόμου και του/της γιατρού που γνωρίζει καλά τα προβλήματα υγείας του και είναι εξοικειωμένος/η με τα θέματα εμβολιασμού.

ΘΕΡΜΗ ΠΑΡΑΚΛΗΣΗ προς συναδέλφους υγειονομικούς:
✤Ας είμαστε προσεκτικοί με τις γενικόλογες αναφορές «περί εμβολιασμού». Κάθε εμβόλιο είναι ειδική περίπτωση.
✤ΔΕΝ είναι αμαρτία αν ένας συνάδελφος δηλώσει ότι δεν γνωρίζει κάτι για θέματα εμβολιασμού είτε επειδή η ειδικότητά του δεν είναι συναφής είτε επειδή πραγματικά δεν υπάρχει σαφής απάντηση για το συγκεκριμένο θέμα.
Τα παραπάνω συστήνονται ακόμη «θερμότερα» στους συναδέλφους που εκφράζονται δημόσια.

Ευχές για καλό χειμώνα!

Πόσο επιβλαβής, αλήθεια, μπορεί να είναι για τα μάτια μας η πολύωρη έκθεση στις οθόνες; Με τις οθόνες να είναι διαρκώς παρούσες — και το χρόνο που αφιερώνουμε κοιτάζοντάς τες να αυξάνεται συνεχώς — η κούραση των ματιών είναι σύνηθες φαινόμενο. Η αδυναμία εστίασης, η διαλείπουσα ήπια θολή όραση, οι πονοκέφαλοι και η ξηροφθαλμία είναι όλα σημάδια ότι μπορεί να χρειαστεί να επισκεφτείτε τον οφθαλμίατρό σας για έλεγχο. Ας δούμε όμως μερικές συνήθεις ερωτήσεις που σχετίζονται με την καταπόνηση των ματιών μας από τις οθόνες.
Περνάω πολύ χρόνο κοιτάζοντας την οθόνη του υπολογιστή στη δουλειά ή παρακολουθώ τηλεόραση για να χαλαρώσω. Πρέπει να ανησυχώ μήπως καταπονήσω τα μάτια μου; Προς το παρόν δεν έχει αποδειχτεί ότι υπάρχει σύνδεση μεταξύ της πολύωρης έκθεσης σε οθόνες και παθήσεων, όπως η εκφύλιση της ωχράς κηλίδας. Ωστόσο, η παρατεταμένη έκθεση σε οθόνες μπορεί να οδηγήσει σε ξηροφθαλμία και κάποια μυϊκή καταπόνηση γύρω από τα μάτια. Ιδιαίτερα οι ασθενείς με ξηροφθαλμία κινδυνεύουν να παρουσιάσουν επιδείνωση των συμπτωμάτων τους όσο αυξάνεται ο χρόνος που περνούν μπροστά στην οθόνη. Ο ρυθμός με τον οποίο ανοιγοκλείνουμε τα μάτια μειώνεται σημαντικά, όταν βρισκόμαστε μπροστά σε μία οθόνη, με αποτέλεσμα την αυξημένη εξάτμιση των δακρύων και τελικό επακόλουθο την επιδείνωση των συμπτωμάτων.

Μπορεί ο υπερβολική χρήση οθονών να επηρεάσει τα μάτια του παιδιού μου διαφορετικά από τα δικά μου; Τα παιδιά είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στις βλαβερές συνέπειες της υπερβολικής έκθεσης στις οθόνες. Η χρήση οθονών πολύ κοντά στο πρόσωπο αυξάνει τον ρυθμό αυτόματης εστίασης των ματιών. Καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αλλαγές στο ίδιο το μάτι, όπως η ανάπτυξη μυωπίας.

Πώς μπορώ να αποτρέψω ή να προστατέψω τα μάτια μου και του παιδιού μου από την καταπόνηση; Ακολουθήστε τον κανόνα 2-2-2. Κάντε κάθε 2 ώρες ένα διάλειμμα 2 λεπτών και δείτε κάτι που βρίσκεται τουλάχιστον 2 μέτρα μακριά. Αυτό επιτρέπει στα μάτια μας να χαλαρώσουν και τα ανακουφίζει από την καταπόνηση.
Αυτό που επίσης βοηθά είναι να τα ανοιγοκλείνετε και να επαναφέρετε τη φυσική λίπανση και το δακρυϊκό φιλμ για να μειώσετε την ξηροφθαλμία.
Η χρήση λιπαντικών οφθαλμικών σταγόνων κατά τη διάρκεια της ημέρας είναι ένας άλλος τρόπος για τη βελτίωση της οφθαλμικής επιφάνειας, μειώνοντας τα συμπτώματα της ξηροφθαλμίας.
Μπορεί η καταπόνηση των ματιών να είναι σημάδι για κάτι πιο σοβαρό; Τα συμπτώματα της καταπόνησης των ματιών, της θαμπής όρασης και του πόνου στα μάτια μπορεί να υποδεικνύουν ένα πιο σοβαρό πρόβλημα.

Εάν εντοπιστεί αρκετά νωρίς, η απώλεια όρασης μπορεί να αντιμετωπιστεί ή να προληφθεί στο 75% των περιπτώσεων. Θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι ο οφθαλμολογικός έλεγχος θα πρέπει να επαναλαμβάνεται κάθε 1-2 χρόνια στους νεαρούς ενήλικες και κάθε χρόνο καθώς μεγαλώνουμε. Οπτικά συμπτώματα, όπως φώτα που αναβοσβήνουν, περιορισμός στο οπτικό πεδίο ή μειωμένη όραση, θα πρέπει να εξεταστούν διεξοδικά από έναν εξειδικευμένο οφθαλμίατρο, ώστε να αποκλειστεί κάποια σοβαρή οφθαλμολογική πάθηση.

Τα γηρατειά είναι ο κοινός παράγοντας για την ανάπτυξη νόσων, όπως καρκίνου, καρδιαγγειακών, Alzheimer, οστεοπόρωσης κ.λπ. Είναι η μητέρα όλων των νοσημάτων. Για να γίνει πιο σαφές, ενώ το κάπνισμα αυξάνει την πιθανότητα καρκίνου πέντε φορές σε σχέση με τους νεαρούς μη καπνιστές, έτσι και αλλιώς, μετά τα 50 έτη η πιθανότητα για καρκίνο αυξάνει δεκάδες φορές σε σχέση με νεαρούς ενήλικές. Από την άλλη, μεγάλο ποσοστό των ηλικιωμένων που παθαίνουν κάταγμα μετά τα 65 πεθαίνουν μέσα σε μήνες, ενώ οι νέοι αναρρώνουν γρήγορα και εύκολα. Σήμερα οι άνθρωποι ζουν περισσότερο από παλιά, αλλά υποφέρουν από ασθένειες. Δεν έχει νόημα, λοιπόν, να ψάχνουμε τη μακροζωία, αν αυτή δεν συνοδεύεται και από υγεία.

1. Γιατί γεράζουμε; 4 εκατομμύρια χρόνια πριν η γη ήταν μία ηφαιστειακή μάζα, στην οποία προσγειώθηκαν οργανικά μόρια που σχημάτισαν το πρώτα RNA/DNA κύτταρα. Μετά σχηματίστηκαν οι πρώτοι μικροσκοπικοί οργανισμοί που ανέπτυξαν μηχανισμούς επιβίωσης (λειτουργία αναπαραγωγής σε ευνοϊκές συνθήκες και λειτουργία διατήρησης & επιδιόρθωσης σε αντίξοες συνθήκες). Τα ίδια γονίδια και μηχανισμούς επιβίωσης και μακροζωίας (sirtuins, TOR, AMPK κ.λπ.) έχουμε κληρονομήσει και εμείς. Καθημερινά το DNA μας δέχεται τρισεκατομμύρια προσβολές και η διαδικασία επιδιόρθωσης είναι απολύτως απαραίτητη για την επιβίωση, αλλά ταυτόχρονα εξαντλεί τους μηχανισμούς επιδιόρθωσης που δεν μπορούν να ασχοληθούν με τη σωστή έκφραση των γονιδίων και έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος που οδηγεί στη γήρανση. Υπάρχουν δύο είδη βιολογικής πληροφορίας στα κύτταρα: πληροφορία που μεταφέρεται με το DNA (γονιδίωμα) και πληροφορία πάνω στο επι-γoνιδίωμα (epigenome), δηλαδή το «software» που λέει στο DNA πώς να εκφραστεί και τι ακριβώς να κάνει, ποια γονίδια να λειτουργήσουν και ποια να σιωπήσουν. Με άλλα λόγια, ορίζει το πως ακριβώς θα λειτουργήσουν τα κύτταρα. Με το πέρασμα του χρόνου χάνεται η επιγενετική πληροφορία και, ως επακόλουθο, η λειτουργία των κυττάρων διαταράσσεται, ιστοί και όργανα ανεπαρκούν και βιώνουμε τη φθορά, τη νόσο και τη γήρανση.

2. Μπορούμε όμως να επηρεάσουμε τους επιγενετικούς παράγοντες κόντρα στη μοιρολατρική αντίληψη πως ό,τι είναι γραφτό να συμβεί θα συμβεί, γιατί δεν είναι απαραίτητο να συμβεί. Μέχρι ένα σημαντικό βαθμό υπάρχει ατομική ευθύνη για το πώς θα γεράσουμε. Πώς θέλουμε να είναι τα γηρατειά μας; Υγιή, ανώδυνα και ειρηνικά… χωρίς σωματική νόσο και ψυχικό stress… Η επιστήμη ερευνά εντατικά τις διαδικασίες της γήρανσης, προσπαθώντας να βρει λύσεις. Υπάρχουν πολλές θεωρίες και υποθέσεις, πειράματα σε ζώα και κλινικές μελέτες σε ανθρώπους (π.χ. ενεργοποίηση σιρτουινών, κυτταρικός επαναπρογραμματισμός, χρήση ενζύμων, βιταμινών, φαρμάκων, συμπληρωμάτων διατροφής, παράγοντες Yamanaka κ.λπ.), που όμως ακόμα χρήζουν περαιτέρω μελέτης για την ασφάλειά τους.

3. Τι μπορούμε να κάνουμε, λοιπόν, σήμερα χωρίς κανέναν κίνδυνο; Να ελαχιστοποιήσουμε το «κακό» stress (π.χ. ακτινοβολία, κάπνισμα, περιβαλλοντικά τοξικά χημικά, βλαβερή διατροφή κ.λπ.) και να ενεργοποιήσουμε τα γονίδια μακροζωίας και τους σχετικούς μηχανισμούς επιδιόρθωσης με το «καλό» stress: Με αλλαγές στη διατροφή μας και τη βελτίωση του τι, πόσο και πώς τρώμε: Για παράδειγμα, η μείωση της ποσότητας της τροφής (με τη βοήθεια ειδικού, ώστε να μην φτάσουμε σε υποθρεψία), η διαλειμματική διατροφή, η περιοδική νηστεία, αλλά και η αποφυγή επεξεργασμένων τροφών και κρεάτων, όπως και η αύξηση των λαχανικών στη διατροφή μας, έχει αποδειχθεί ότι συμβάλλει στην αποφυγή ασθένειας και στην υγιή γήρανση. Ταυτόχρονα, «καλό» stress προκαλείται και με άσκηση: π.χ. τα άτομα που αθλούνται με μέτρια άσκηση 30λεπτά Χ5 φορές την εβδομάδα, τα τελομερή τους προσομοιάζουν αυτών που είναι 10 χρόνια νεότεροι. Ακόμα και 10 λεπτά μέτριας άσκησης επιφέρει βελτίωση στη μακροζωία. Έντονη άσκηση (HIT) με συμβουλές ειδικού μπορεί να έχει ακόμα καλύτερα αποτελέσματα. Επιπρόσθετα, «καλό» stress προκαλεί η έκθεση σε θερμοκρασίες έξω από τις κανονικές μας: π.χ. ένας σύντομος περίπατος με ελαφρά ρούχα το χειμώνα ή η σύντομη έκθεση στη σάουνα ή η εναλλαγή κρύου-ζεστού είναι επίσης ευεργετικά.

4. Η γήρανση με νόσο δεν είναι αναπόφευκτη, αλλά είναι ασθένεια που εν μέρει μπορεί να προληφθεί. Θα μπορούσαμε στα 115 μας να αισθανόμαστε και να φαινόμαστε ακόμα νέοι. Ιδανικά όλες οι παραπάνω αλλαγές πρέπει να γίνουν νωρίς στη ζωή μας, πριν τα 40 μας, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι βλάβες στο επιγονιδίωμα και να ενισχυθεί η άμυνα των κυττάρων. Το κλειδί είναι να ωθούμε τον οργανισμό μας τόσο με «καλό» stress, όσο να μην τον βλάπτουμε. Η θεραπεία μίας αρρώστιας κάθε φορά είναι συχνά αναποτελεσματική. Ούτε σταματάει τη γήρανση. Καλύτερα να στοχεύσουμε σε λύσεις προς την πρόληψη για όλες ταυτόχρονα τις ασθένειες, και σε αυτό ακριβώς στοχεύει η έρευνα για την υγιή γήρανση.

Για την πρόληψη και την αντιμετώπιση των νοητικών διαταραχών των φυσιολογικών ηλικιωμένων, των ηλικιωμένων με Υποκειμενική Νοητική Διαταραχή, με Ήπια Νοητική Διαταραχή (ΗΝΔ) και με άνοια έχουν προταθεί φαρμακευτικές και μη φαρμακευτικές προσεγγίσεις (νοητικές, νευροφυσιολογικές, συμπληρώματα διατροφής, ηλεκτρική διέγερση, ψυχοκοινωνική θεραπεία) αλλά και συνδυαστικές παρεμβάσεις.

ΠΡΟΛΗΨΗ
Σωματική άσκηση & Διατροφή
Η παρέμβαση με σωματική άσκηση και διατροφή παρέχει νοητική/αντιληπτική προστασία σε άτομα με ΗΝΔ, βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής, τη λειτουργικότητα και την ανεξαρτησία τους. Πρόσφατα στα κέντρα Ημέρας της Θεσσαλονίκης εφαρμόσαμε προγράμματα σωματικής άσκησης και σε περιθάλποντες, σε συνδυασμό με ψυχοεκπαιδευτικά προγράμματα και τη συμμετοχή τους σε ομάδες στήριξης, με εξαιρετικά αποτελέσματα. Μεταδιδάκτορας ψυχολόγος του ΑΠΘ χρηματοδοτήθηκε να εφαρμόσει αυτό το πρόγραμμα διαδικτυακά από την αρχή του 2023, έτσι ώστε οι περιθάλποντες που αποτελούν το δεύτερο θύμα αυτής της αρρώστιας να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής τους.
Στα Κέντρα Ημέρας έχουν ολοκληρωθεί και δημοσιευτεί εργασίες σε έγκριτα περιοδικά με τη χορήγηση φυσικών προϊόντων, όπως ο κρόκος Κοζάνης και το εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο, με εντυπωσιακά αποτελέσματα, καθώς και εργασίες με τα προγράμματα σωματικής άσκησης που χρησιμοποιούνται από το 1992.
Εκμάθηση δεύτερης γλώσσας
Η λειτουργική συνδεσιμότητα σε κατάσταση ηρεμίας (resting-state functional connectivity) στα δίκτυα γλώσσας και ελέγχου μετά από προγράμματα εκπαίδευσης με δεύτερη γλώσσα σχετίζεται με βελτιωμένες διευρυμένες γνώσεις σε ηλικιωμένους. Στα Κέντρα Ημέρας γίνονται προγράμματα εκμάθησης Αγγλικής γλώσσας και Αρχαίων Ελληνικών σε άτομα με ΗΝΔ με εξαιρετικά αποτελέσματα. Πρόσφατα μάλιστα χρηματοδοτήθηκε ένα πρόγραμμά μας από την πρόσκληση Erasmus plus κατά τη διάρκεια του οποίου ηλικιωμένοι με Ήπια Νοητική Διαταραχή μαθαίνουν την Αγγλική γλώσσα μέσα από το τραγούδι.

ΝΟΗΤΙΚΗ ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΣΕ ΑΤΟΜΑ
ΜΕ ΗΠΙΑ ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ
Πρόσφατες έρευνες υποστηρίζουν ότι οι νοητικές παρεμβάσεις ενδυνάμωσης μπορούν να είναι μια αποτελεσματική επιλογή για άτομα με ΗΝΔ με πρόβλημα στη μνήμη τους.
Οι νοητικές/αντιληπτικές παρεμβάσεις βελτιώνουν τη σφαιρική νοητική λειτουργία και ενισχύουν ορισμένους νοητικούς τομείς.
Δημοσιεύσεις των Κέντρων Ημέρας απέδειξαν ότι οι παρεμβάσεις αυτές καθυστερούν την εξέλιξη των ατόμων σε άνοια. Μετά από τρία χρόνια από τους 150 ασθενείς μας που ακολούθησαν τις παρεμβάσεις που έχουμε σχεδιάσει εξελίχθηκαν μόνο δύο σε άνοια, ενώ από 150 ασθενείς που δεν μπόρεσαν να παρακολουθήσουν τις παρεμβάσεις μας εξελίχθηκαν σε άνοια 18.
Ωστόσο, χρειάζονται περισσότερες μελέτες για να αναλυθούν τα πιθανά οφέλη της νοητικής παρέμβασης στην ΗΝΔ.

ΝΟΗΤΙΚΗ ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΜΕ ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΑΣΚΗΣΗ
Ο χορός συσχετίστηκε με τη βελτίωση της λειτουργικότητας, τη νοητική απόδοση και τον αυξημένο όγκο του εγκεφάλου. Πρόσφατη έρευνα υποστηρίζει ότι υπάρχει σύνδεση της πλαστικότητας του εγκεφάλου με τον χορό στους φυσιολογικούς ηλικιωμένους.
Τα αποτελέσματα άλλης μελέτης προτείνουν τη συμμετοχή σε τακτική αερόβια άσκηση, καθώς έτσι μπορεί να βελτιωθεί η νοητική λειτουργία σε ηλικιωμένους με ΗΝΔ. Τα ίδια αποτελέσματα υποστηρίζουν και δύο μελέτες μας, η μία με παραδοσιακούς ελληνικούς χορούς και η δεύτερη με διεθνείς χορούς.

ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ
Η δική μας εμπειρία με τις νέες τεχνολογίες είναι μεγάλη και τα συμπεράσματά μας είναι ότι η εφαρμογή προγραμμάτων νοητικής ενδυνάμωσης μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή, ταμπλέτας ή και έξυπνου τηλέφωνου έχουν πολλά πλεονεκτήματα, κυρίως για τους μοναχικούς ασθενείς που δεν θέλουν να βγαίνουν από το σπίτι τους, αλλά θέλουν να διατηρήσουν το μυαλό τους σε άριστη κατάσταση.
Παρά τα πολύ καλά στατιστικά αποτελέσματα υπέρ της εφαρμογής των ηλεκτρονικών παιχνιδιών στις κλίμακες MMSE και MoCA, θα πρέπει αυτά να ερμηνεύονται με προσοχή λόγω μεθοδολογικής ετερογένειας των ποικίλων εργασιών.
Η συνδυαστική παρέμβαση οδηγεί σε νοητικά/αντιληπτικά οφέλη σε ηλικιωμένους με ΗΝΔ και φάνηκε να υπερέχει έναντι της μεμονωμένης νοητικής παρέμβασης και της φυσικής άσκησης σε διάφορα νοητικά πεδία.

ΝΟΗΤΙΚΗ ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΜΕ ΤΗΛΕ-ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Η νοητική θεραπεία τηλε-ενίσχυσης θα μπορούσε να είναι μια καλή εναλλακτική λύση για ατομική παρέμβαση σε καιρούς πανδημίας ή σε απομακρυσμένες περιοχές.
Οι μέθοδοι τηλε-προσέγγισης φαίνεται να διευκολύνουν την εφαρμογή τέτοιων παρεμβάσεων. Καθ΄ όλη τη διάρκεια της πανδημίας, όλα τα Κέντρα Ημέρας της χώρας μας προσέφεραν τις υπηρεσίες τους μ΄ αυτόν τον τρόπο. Έτσι, δεν άλλαξε ο ρυθμός εξέλιξης των νευροεκφυλιστικών νοσημάτων κατά τη διάρκεια της πανδημίας.

ΝΟΗΤΙΚΗ ΕΝΔΥΝΑΜΩΣΗ ΜΕ ΜΑΓΝΗΤΙΚΟ ‘Η ΗΛΕΚΤΡΙΚΟ ΠΕΔΙΟ
Η διακρανιακή μαγνητική διέγερση και η διακρανιακή διέγερση άμεσου ρεύματος, δύο από τις πιο δημοφιλείς τεχνολογίες NIBS, χρησιμοποιούν ηλεκτρικά πεδία που παράγονται μη επεμβατικά στον εγκέφαλο για να ενισχύσουν μακροχρόνια τη διεγερσιμότητα/δραστηριότητα των βασικών περιοχών του, συμβάλλοντας στις σχετικές νοητικές διεργασίες.
Παρ’ όλα αυτά, αυτές οι προσεγγίσεις δεν έχουν ακόμη αποδείξει μια σημαντική θεραπευτική επίδραση ή αλλαγές στην πρόγνωση.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ
Το πεδίο παραμένει ελπιδοφόρο, αλλά για να σημειωθεί περαιτέρω πρόοδος οι ερευνητικές προσπάθειες πρέπει να λάβουν υπόψη τα τελευταία στοιχεία για τα ανατομικά και νευροφυσιολογικά χαρακτηριστικά που κρύβουν τα νοητικά ελλείμματα σε αυτούς τους πληθυσμούς ασθενών.
Επιπλέον, καθώς η εξέλιξη των βιοδεικτών προχωρά, επιτρέποντας την έγκαιρη διάγνωση αυτών των καταστάσεων, θα μπορούσε κανείς να εξετάσει ένα σενάριο στο οποίο οι μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις θα εξατομικεύονται και θα γίνονται μέρος ενός προγράμματος νοητικής αποκατάστασης ή θα συμπληρώνουν φαρμακευτικές θεραπείες από τα πρώτα στάδια των ανωτέρω νόσων.

ΤΟ ΟΙΚΟΤΡΟΦΕΙΟ ΜΑΣ ΓΙΑ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΑΝΟΙΑ ΤΕΛΙΚΟΥ ΣΤΑΔΙΟΥ
Η πρόοδος στη χώρα μας δεν σταματά μόνο στην πρόληψη και στην καθυστέρηση της εξέλιξης της άνοιας. Στη Θεσσαλονίκη λειτουργεί από 1η Σεπτεμβρίου το πρώτο οικοτροφείο ασθενών με άνοια τελικού σταδίου υπό την αιγίδα του Υπουργείου Υγείας. Φροντίζουμε τους ασθενείς που είναι αδύναμοι να αυτοεξυπηρετηθούν και που οι συγγενείς τους δεν μπορούν να είναι κοντά τους, με αποτέλεσμα να αδυνατούν να τους υπηρετήσουν.

Πιστεύουμε ότι όλοι οι άνθρωποι αξίζουν την καλύτερη φροντίδα στα τελευταία χρόνια της ζωής τους, γι’ αυτό θα τους δώσουμε χαρά.

Η διατροφή στην προστατίτιδα παίζει σημαντικό ρόλο στα συμπτώματα αλλά και στην βελτίωση της προστατίτιδας. Η προστατίτιδα θεωρείται ως η πιο συχνή ουρολογική πάθηση σε άντρες κάτω των 50 ετών. Είναι μία φλεγμονή του προστάτη αδένα που συνήθως δεν προκαλεί συμπτώματα, μία συχνή κατάσταση, ύπουλη η οποία δημιουργεί πολλά και ποικίλα προβλήματα ακόμα και στη σεξουαλική ζωή του άντρα. Η διατροφή στην προστατίτιδα μπορεί να βελτιώσει σημαντικά τα συμπτώματα αλλά και την εξέλιξη της φλεγμονής του προστάτη αδένα

Πιο κάτω παρουσιάζονται συνολικά κάποιες διατροφικές προτάσεις οι οποίες έχουν θετικά αποτελέσματα έναντι του προστάτη αδένα και ειδικότερα της προστατίτιδας:
✤ Κατανάλωση φρέσκων, μη επεξεργασμένων τροφίμων, όπως τα φρέσκα φρούτα, τα λαχανικά, τα δημητριακά ολικής αλέσεως, η σόγια, τα φασόλια, οι σπόροι, οι ξηροί καρποί, το ελαιόλαδο και τα ψάρια. – Πολύ νερό καθημερινά (12 ποτήρια νερό).
✤ Κάθε ασθενής με προστατίτιδα πρέπει να αποφεύγει τη ζάχαρη, τα πλήρη γαλακτοκομικά προϊόντα, τα τηγανητά τρόφιμα, το πρόχειρο φαγητό και την καφεΐνη.
✤ Τα συμπληρώματα διατροφής για την προστατίτιδα.
Μερικά από τα πιο κοινά συμπληρώματα που μπορούν να βοηθήσουν στην προστατίτιδα είναι:
✤ Bromelain
✤ Πρωτεολυτικά ένζυμα – Έχουν αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες και μπορεί να αυξήσουν την αποτελεσματικότητα των αντιβιοτικών.
✤ Βιταμίνη C
✤ Βιταμίνη Ε
✤ Flaxseed. Το Flaxseed γεύμα είναι μια καλή επιλογή, λόγω των ινών λιγνάνης και της μεγάλης περιεκτικότητας σε βιταμίνες.
✤ Προβιοτικά. Συμπλήρωμα με προβιοτικά, όπως ο acidophilus, αν ληφθεί μαζί με τα αντιβιοτικά, μπορεί να είναι ευεργετικά για την εντερική χλωρίδα.
✤ Quercetin. Φυσικό συμπλήρωμα με ισχυρές αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες.
✤ Σελήνιο. Είναι ένα αντιοξειδωτικό, ίσως πιο αποτελεσματικό όταν λαμβάνεται μαζί με βιταμίνη Ε.

Η γύρη ανθέων είναι η πλουσιότερη τροφή σε πρωτεΐνες, απαραίτητα αμινοξέα, ορμόνες, ένζυμα και άλλα χρήσιμα συστατικά για την διατροφή μας. Η γύρη έχει υψηλή περιεκτικότητα σε βιταμίνη R (60mg/100gr γύρης), η οποία αυξάνει την αντίσταση των τριχοειδών αγγείων προφυλάσσοντας από εγκεφαλική αιμορραγία. Όμως η γύρη περιέχει και γοναδοτρόπες ορμόνες, που είναι βιολογικά δραστικές ουσίες που δρουν απευθείας στους γενετικούς αδένες τόσο του άντρα όσο και της γυναίκας.
Οι υγιέστεροι και περισσότερο μακρόβιοι άνθρωποι του κόσμου είναι οι κάτοικοι των Ιμαλαίων, του Καυκάσου στη Ρωσία και του βουνού Βικαμπόμπα στο Εκουαντόρ. Ε, λοιπόν όλοι αυτοί καταναλώνουν γύρη ανθέων καθημερινά.

Μπορούν οι βιταμίνες να επηρεάσουν τον προστάτη σας;
Ο Προστάτης αδένας και βιταμίνες έδειξαν πως σε μια μεμονωμένη πολυβιταμίνη χαμηλής δόσης μπορεί να έχει προληπτικά οφέλη σε σχέση με τον καρκίνο του προστάτη, αλλά οι πολυβιταμίνες υψηλής δόσης έχουν αποδειχθεί ότι είναι επιβλαβείς και μπορεί ακόμη και να προωθήσουν τον καρκίνο του προστάτη.

Ποια συμπληρώματα μπορούν να βοηθήσουν τα συμπτώματα της προστατίτιδας;
✤ Ο ψευδάργυρος, το saw palmetto ή αλλιώς Serenoa repens και το pygeum (αφρικανικό κεράσι) βοηθούν στη διατήρηση υγιών επιπέδων και δραστηριότητας της τεστοστερόνης.
✤ Το έλαιο από κολοκυθόσπορο βοηθά στη βελτίωση των φυσικών αποτελεσμάτων του saw palmetto και του pygeum.
✤ Η τσουκνίδα βοηθά στη ρύθμιση και τον έλεγχο της φλεγμονής του προστάτη.

Ποια συμπληρώματα είναι κακά για τον προστάτη;
Ενώ απαιτείται περισσότερη έρευνα, υπάρχει ανησυχία ότι η κατανάλωση υψηλών ποσοτήτων βιταμίνης Ε, ψευδαργύρου και σεληνίου μπορεί να αυξήσουν τον κίνδυνο καρκίνου του προστάτη σε ορισμένους πληθυσμούς.

Μπορεί η βιταμίνη C να επηρεάσει τον προστάτη;
Προστάτης αδένας και βιταμίνες – Μια σουηδική μελέτη ελέγχου περιπτώσεων δεν παρατήρησε καμία συσχέτιση με τη χρήση συμπληρωμάτων βιταμίνης C και καρκίνου του προστάτη συνολικά ή με την επιθετικότητα (Russnes et al., 2016). Επιπλέον, σε μια τυχαιοποιημένη δοκιμή στις ΗΠΑ, η συμπλήρωση βιταμίνης C δεν είχε καμία επίδραση στον κίνδυνο του συνολικού ή του «θανατηφόρου» καρκίνου του προστάτη.

Ποιες είναι οι χειρότερες τροφές για τον προστάτη σας;
✤ Κόκκινο κρέας και επεξεργασμένο κρέας.
✤ Τα άπαχα πουλερικά, όπως γαλοπούλα ή κοτόπουλο χωρίς πέτσα.
✤ Τα κονσερβοποιημένα ψάρια, όπως τόνος, σολομός ή σαρδέλες.
✤ Τα φασόλια και όσπρια, όπως είναι τα μπιζέλια, ρεβίθια, φακές, φασόλια pinto και φασόλια.
✤ Τα καρύδια και το βούτυρο καρυδιών.

Ο διαβήτης είναι μία χρόνια κατάσταση υπεργλυκαιμίας. Διακρίνεται στον σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 που αφορά στο 80% των ασθενών και χαρακτηρίζεται από μερική έλλειψη ινσουλίνης και αντίσταση στην ινσουλίνη και σε σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1, μία αυτοάνοση διαταραχή όπου έχουμε πλήρη έλλειψη ινσουλίνης.
Η χρόνια υπεργλυκαιμία έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση διαταραχών στο σώμα. Αυτές μπορεί να είναι βλάβες στα αγγεία και στα νεύρα, αλλά και κάθε μέρος του σώματός, συμπεριλαμβανομένου και του δέρματος. Υπολογίζεται ότι το 33% των διαβητικών εμφανίζουν κάποια διαταραχή του δέρματος.
Οι διαβητικοί ασθενείς λόγω της υπεργλυκαιμίας εμφανίζουν συχνά μυκητιάσεις, ενώ διαταράσσεται η παραγωγή κολλαγόνου, γεγονός που οδηγεί στην αλλαγή της υφής, της εμφάνισης και της επανορθωτικής ικανότητας του δέρματος.

Διαβητική νευροπάθεια
Η διαβητική νευροπάθεια μπορεί να μειώσει την αισθητικότητα του δέρματος και να κάνει τα άτομα με διαβήτη πιο επιρρεπή σε τραύματα και αλλοιώσεις που, λόγω της υπαισθησίας, διαγιγνώσκονται με καθυστέρηση. Οι δερματικές αλλοιώσεις συχνά αποτελούν την πρώτη ένδειξη ότι το άτομο πάσχει από διαβήτη.

Σημάδια

Στο δέρμα του ατόμου με διαβήτη μπορεί να εμφανιστούν:
✤ Κίτρινες, κόκκινες ή καφέ κηλίδες στο δέρμα που να συνοδεύονται από φαγούρα και πόνο (λιποειδική νεκροβίωση).
✤ Πιο σκούρες περιοχές στο δέρμα που μοιάζουν με βελούδο, κυρίως στο πίσω μέρος του λαιμού, στις μασχάλες (μελανίζουσα ακάνθωση).
✤ Σκληρύνσεις στα δάκτυλα των χεριών, των ποδιών αλλά και στα χέρια, τόσο έντονες που μπορεί να εμποδίζουν την άνετη κίνηση και το κλείσιμο των δακτύλων.
✤ Σπυράκια στα πόδια, στα χέρια και στους γοφούς (ερηκτική ξανθωμάτωση).
✤ Μεγάλες φουσκάλες ή συστάδες από φουσκάλες στα πόδια, στα χέρια, στους βραχίονες, όμοιες με αυτές που εμφανίζονται μετά από ένα έγκαυμα.
✤ Δερματικές λοιμώξεις. Εκδηλώνονται με ερυθρότητα και θερμότητα στην πάσχουσα περιοχή, αλλά και οίδημα.
✤ Ανοιχτές πληγές και τραύματα, συνήθως σε άτομα που έχουν για πολλά χρόνια αρρύθμιστο διαβήτη.
✤ Στίγματα και γραμμές στην επιδερμίδα.
✤ Ξηρότητα και φαγούρα στο δέρμα.
✤ Κίτρινες κηλίδες γύρω και πάνω στα βλέφαρα –κατάσταση που είναι γνωστή ως ξανθέλασμα.

Η φροντίδα του διαβητικού δέρματος

Η αποτελεσματική ρύθμιση του σακχάρου αποτελεί τον σημαντικότερο παράγοντα πρόληψης των δερματικών επιπλοκών του διαβήτη. Η κατάλληλη φροντίδα του δέρματος μπορεί επίσης να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισης αυτών των προβλημάτων:
✤ Διατηρείτε το δέρμα σας καθαρό και στεγνό.
✤ Ελέγχετε καθημερινά το σώμα σας μετά το μπάνιο για πληγές ή αλλοιώσεις.
✤ Αποφεύγετε να κάνετε μπάνιο με πολύ ζεστό νερό ή να μένετε πολύ ώρα κάτω από το νερό.
✤ Διατηρείτε την επιδερμίδα σας ενυδατωμένη.
✤ Προστατεύετε το δέρμα σας από τον ήλιο, χρησιμοποιώντας αντηλιακό.
✤ Χρησιμοποιείτε βαμβακερά εσώρουχα.