Κατηγορία: ΤΟ ΕΥ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΜΑΣ

Άγχος! Όλοι μιλάμε για το άγχος διαρκώς – η εποχή μας άνετα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η εποχή του άγχους. Αυτό βέβαια δεν είναι καθόλου παράξενο αν σκεφτεί κανείς ότι μια συχνή απάντηση στην ερώτηση «τι κάνεις;» είναι «τρέχω!».

Τρέχουμε, πιεζόμαστε, προσπαθούμε να τα προλάβουμε όλα, να τα πετύχουμε όλα, να τα αποκτήσουμε όλα. Ταυτόχρονα, η διαρκής επαφή μας με την «επικαιρότητα» μας θυμίζει συνεχώς πόσο αβέβαια είναι όλα, πόσα τραγικά μπορούν να συμβούν ανά πάσα στιγμή, πράγμα που βέβαια μας γεμίζει φόβο. Επομένως, από τη μια πλευρά πιεζόμαστε για να βγάλουμε πέρα την καθημερινότητα, από την άλλη φοβόμαστε διαρκώς ότι η πιεστική αυτή καθημερινότητα μπορεί να καταρρεύσει – και όλα αυτά μας δημιουργούν ένα μόνιμο αίσθημα άγχους.

Τι όμως είναι το άγχος;

Πρώτα απ’ όλα, ας το ξεχωρίσουμε από το στρες. Το στρες είναι η φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού μας όταν έρχεται αντιμέτωπος με κάτι νέο, απαιτητικό, όταν «ξεβολεύεται». Το στρες προετοιμάζει το σώμα μας για να διαχειριστεί το «άγνωστο» – και βέβαια υποχωρεί όταν πια το «άγνωστο» έχει γίνει γνωστό και η κατάσταση δεν είναι καινούρια. Το στρες λοιπόν συνδέεται περισσότερο με το παρόν.

Το άγχος, από την άλλη μεριά, είναι η δυσάρεστη κατάσταση που βιώνουμε όταν ανησυχούμε για το τι μπορεί να συμβεί αργότερα ή σκεφτόμαστε ότι δεν είμαστε σε θέση να τα καταφέρουμε καλά σε κάτι που θα συμβεί. Το άγχος λοιπόν συνδέεται περισσότερο με το μέλλον και με σκέψεις που κάνουμε για τη δική μας ικανότητα να το διαχειριστούμε. Και καθώς το μέλλον πάντα υπάρχει, και αρνητικά σενάρια μπορούμε πάντα να κάνουμε, το άγχος δεν υποχωρεί εύκολα. Αντίθετα, μπορεί να μας συνοδεύει μόνιμα, ακόμα και χωρίς να σκεφτόμαστε συνειδητά κάτι αρνητικό για το μέλλον.

Και όταν μόνιμα νιώθουμε άγχος, τότε πολλά άσχημα συμβαίνουν στη ζωή μας: δυσκολίες με τον ύπνο, διαταραχές διατροφής, μια μόνιμη δυσφορία, πεσμένο ανοσοποιητικό, μεγαλύτερη ευαλωτότητα σε ασθένειες, ψυχοσωματικά προβλήματα, ακόμα και προβλήματα στις σχέσεις μας. Το έντονο και χρόνιο άγχος ασφαλώς μας βλάπτει και είναι εχθρός για εμάς.

Ωστόσο, ίσως είναι καιρός να δούμε και την άλλη όψη του νομίσματος. Το άγχος δεν είναι αναγκαστικά εχθρός – μπορεί να γίνει και φίλος μας αρκεί να είναι μέτριας έντασης και όχι διαρκές. Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι το άγχος, όταν είναι μέτριας έντασης και όχι μόνιμο, μας ωφελεί. Το μέτριο άγχος μας ωθεί να σκεφτούμε από πριν τι μπορεί να πάει στραβά σε μια κατάσταση και επομένως να το προλάβουμε ή να προετοιμαστούμε καλύτερα για αυτό. Το μέτριο άγχος μας κινητοποιεί και προετοιμάζει τον οργανισμό μας για να δράσει.

Ας δούμε ένα παράδειγμα. Η Ελένη είναι φοιτήτρια της ιατρικής και έχει μόνιμα έντονο άγχος. Συνέχεια αμφιβάλλει για την ικανότητά της να τα βγάλει πέρα και αυτό τη γεμίζει δυσφορία και την ακινητοποιεί. Στην προηγούμενη εξεταστική το άγχος της την παρέλυσε: σκεφτόταν διαρκώς ότι δεν προλαβαίνει να προετοιμαστεί καλά και ότι δεν θα περάσει, και αυτό την έκανε να νιώθει πολύ άσχημα σωματικά και ψυχικά. Είχε διαρκώς τάση για εμετό, πάθαινε ταχυπαλμίες, δεν μπορούσε να κοιμηθεί. Το αποτέλεσμα ήταν ότι δεν κατάφερνε να μελετήσει σωστά και τελικά πράγματι δεν πήγε καλά στις εξετάσεις της. Το άγχος της την έβλαψε γιατί ήταν υπερβολικά έντονο και μόνιμο.

Ο Γιάννης είναι επίσης φοιτητής ιατρικής και δεν έχει μόνιμα έντονο άγχος. Δεν αμφιβάλλει διαρκώς για την ικανότητά του να τα βγάλει πέρα. Στην εξεταστική, βιώνει ένα μέτριο άγχος που τον κινητοποιεί να διαβάσει. Η σκέψη ότι πλησιάζουν οι εξετάσεις τον ωθεί να κάνει καλύτερο πρόγραμμα και να πιέσει τον εαυτό του να το τηρήσει για να προλάβει να καλύψει την ύλη. Αν κάποια στιγμή αρχίσει να αμφιβάλλει ότι θα προλάβει, καθησυχάζει και ενθαρρύνει τον εαυτό του με τη σκέψη ότι και στις άλλες εξεταστικές τα κατάφερε μια χαρά. Έτσι διατηρεί το άγχος του σε μέτριο επίπεδο. Και όταν η εξεταστική τελειώσει, νιώθει ανακούφιση και το άγχος του περνάει.

Ο Γιάννης και η Ελένη βρίσκονται στην ίδια κατάσταση αλλά η Ελένη βιώνει ένα έντονο και διαρκές άγχος που είναι βλαβερό, ενώ ο Γιάννης ένα μέτριο και προσωρινό άγχος που είναι ωφέλιμο. Για την Ελένη το άγχος είναι εχθρός – για τον Γιάννη είναι φίλος.

Πώς λοιπόν μπορούμε να κάνουμε το άγχος φίλο μας;

Πρώτα απ’ όλα, είναι πολύ σημαντικό να το αποδεχτούμε και να το δούμε θετικά: πάντα θα υπάρχει κάποιο άγχος στη ζωή μας. Δεν πρέπει να προσπαθούμε να το αποφεύγουμε, δεν πρέπει να το φοβόμαστε. Πρέπει να το βλέπουμε σαν κάτι που μπορεί να μας κάνει καλό.

Το επόμενο βήμα είναι να δουλέψουμε με την αυτοπεποίθησή μας: προκειμένου να μην αγχωνόμαστε υπερβολικά πρέπει να πιστεύουμε περισσότερο στην ικανότητά μας να τα βγάζουμε πέρα. Είναι πολύ σημαντικό να αρχίσουμε να τονίζουμε περισσότερο στον εαυτό μας αυτό που καταφέρνουμε, αυτό στο οποίο είμαστε καλοί, αυτό που έχουμε ήδη πετύχει.

Επιπλέον, είναι σημαντικό να περιορίσουμε τη φαντασία μας και να αυξήσουμε τη δράση μας. Αντί να φανταζόμαστε τι μπορεί να πάει στραβά, καλύτερο θα ήταν να εντοπίσουμε τι μπορούμε να κάνουμε για να αυξήσουμε τις πιθανότητες να πάνε όλα καλά. Το άγχος είναι εκεί για να μας ωθεί σε δράση.

Στα πλαίσια της προσπάθειας για δράση, είναι σημαντικό να διακρίνουμε τι μπορούμε να ελέγξουμε και τι όχι. Δεν ασκούμε έλεγχο πάνω στα πάντα. Στην πραγματικότητα, μπορούμε να ελέγξουμε κυρίως τον τρόπο που σκεφτόμαστε και αντιδρούμε. Δεν μπορούμε να ελέγξουμε τις αντιδράσεις των άλλων ούτε όλες τις συνθήκες γύρω μας. Επομένως, κάνουμε τις ενέργειες που έχουμε αποφασίσει για να βελτιώσουμε τις πιθανότητες να πάνε όλα καλά. Τα υπόλοιπα δεν μπορούμε να τα ελέγξουμε οπότε δεν έχει νόημα να τα σκεφτόμαστε.

Αν το καλοσκεφθείτε, το μόνιμο άγχος είναι σαν να προσπαθούμε να σκοτώσουμε ένα φανταστικό τέρας – δαπανάμε άπειρη ενέργεια χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Δεν χρειάζεται να πολεμάμε πια – αρκεί να πάψουμε να φανταζόμαστε το φανταστικό τέρας. Αρκεί να το φανταστούμε σαν φίλο μας!

Σοφία Ανδρεοπούλου, MSc Ψυχολόγος-Παιδοψυχολόγος

H Ψυχολόγος-Παιδοψυχολόγος, Σοφία Ανδρεοπούλου MSc μας μιλάει για τις υπερβολικές αντιδράσεις και τις επιπτώσεις τους στην καθημερινότητά μας.

Διάβασα πρόσφατα μια έρευνα που κατέληγε στο συμπέρασμα ότι μεγάλο ποσοστό των ανθρώπων που παίρνουν αντικαταθλιπτικά νιώθουν άσχημα χωρίς να τους συμβαίνει κάτι κακό. Γνωρίζω από πρώτο χέρι πόσο συχνά τα ζευγάρια τσακώνονται για ασήμαντους λόγους, αλλά και πόσο συχνά οι γονείς καταστρέφουν τη σχέση τους με τα παιδιά τους φωνάζοντας διαρκώς με ασήμαντες αφορμές. Πολλοί άνθρωποι ουσιαστικά δεν απολαμβάνουν τα καλά που έχουν στη ζωή τους επειδή εστιάζουν στα αρνητικά, τα κάνουν τεράστια μέσα στο μυαλό τους, και υποφέρουν για αυτά.

Άνθρωποι που παθαίνουν κρίσεις πανικού επειδή το αφεντικό τους τούς έκανε την παραμικρή παρατήρηση, που παθαίνουν κρίσεις οργής επειδή το ταίρι τους αγνόησε μια επιθυμία τους, που καταρρέουν επειδή το παιδί τους δεν διαβάζει, που νιώθουν αδικημένοι και «άτυχοι» επειδή έσκασε το λάστιχό τους.

«Πάλι πήγε για ύπνο και παράτησε τα πιάτα πάνω στο τραπέζι. Δεν αντέχω άλλο!» αναφώνησε κλαίγοντας μια θεραπευόμενή μου τις προάλλες.

«Πάλι άργησε να ετοιμαστεί για τα αγγλικά και όταν του το είπα με αγνόησε! Μου’ ρχεται να του δώσω μια και να τον κάνω χαλκομανία», φώναξε θυμωμένος την περασμένη βδομάδα ένας πατέρας για τον γιό του.

Στο μυαλό των ανθρώπων αυτών –και πάαααρα πολλών άλλων δυστυχώς- το γεγονός ότι ο σύντροφός τους δεν κάνει κάποια δουλειά ή το παιδί τους δεν ετοιμάζεται στην ώρα του φαντάζει ως κάτι τεράστιο, κάτι που δικαιολογεί να είναι συνέχεια θυμωμένοι, να γκρινιάζουν, να φωνάζουν, να «καταθλίβονται».

Μα, θα μου πείτε, αν ο σύντροφός μου ή το παιδί μου αγνοούν αυτό που τους ζητάω τότε αυτό δεν είναι σοβαρό; «Όταν ο άντρας μου παρατάει τα πιάτα και πάει για ύπνο, αυτό μου δίνει ένα μήνυμα για τη σχέση μας και αυτό είναι κάτι σοβαρό. Όταν λέω κάτι στο παιδί μου «ένα εκατομμύριο φορές» και εκείνο πάλι με αγνοεί, αυτό μου δίνει ένα μήνυμα που ίσως είναι σοβαρό.

Συμφωνώ, πίσω από όλα αυτά τα μικρά, ασήμαντα καθημερινά πράγματα ενδέχεται να κρύβεται κάτι πιο σοβαρό. Όμως:

• Συχνά δεν κρύβεται τίποτα άλλο και άδικα γινόμαστε χάλια
• Συχνά καταλαβαίνουμε λάθος αυτό που κρύβεται και βγάζουμε αυθαίρετα συμπεράσματα
• Συχνά, ακόμα κι αν καταλάβουμε ότι κάτι άλλο κρύβεται, δεν κάνουμε κάτι για αυτό αλλά μένουμε στην αντίδραση για την επιφανειακή κατάσταση – η οποία βέβαια είναι ασήμαντη.

Τελικά, η δική μας υπερβολική αντίδραση συνήθως κάνει χειρότερη την κατάσταση, τόσο σε βαθύτερο όσο και σε επιφανειακό επίπεδο. Αν ο άντρας μου άφησε τα πιάτα επειδή απλώς νύσταζε και σκέφτηκε ότι θα τα μαζέψει την άλλη μέρα, τότε η δική μου υπερβολική αντίδραση να θυμώσω ή να βάλω τα κλάματα και να είμαι χάλια για ώρες απλώς δημιουργεί ένα πρόβλημα εκεί που δεν υπήρχε. Αν πάλι, τα άφησε επειδή ήθελε να μου δείξει κάτι, πχ. ότι θεωρεί πως είναι δική μου δουλειά να τα μαζέψω ή ότι είναι θυμωμένος μαζί μου και δεν θέλει να βοηθήσει, τότε η δική μου υπερβολική αντίδραση δεν θα αντιμετωπίσει καθόλου το πραγματικό θέμα αλλά απλώς θα προσθέσει περισσότερα αρνητικά συναισθήματα στη σχέση μας.

Επιπλέον, η υπερβολική μου αντίδραση, με κάνει να υποφέρω και να κολλάω για ώρες ή ημέρες στο αρνητικό, ντύνοντας το αρχικό περιστατικό με όλων των ειδών τις αρνητικές ερμηνείες, αναμνήσεις και σκέψεις. Ξεκινάς από κάτι που πήγε στραβά και τελικά θυμάσαι όλων των ειδών τις αναποδιές που σου έχουν τύχει και καταλήγεις σε ένα υπερβολικό συμπέρασμα το οποίο όμως σε επηρεάζει μόνιμα και σε κάνει να νιώθεις άσχημα για τον εαυτό σου. Έτσι, το «φτου! Έσκασε το λάστιχο. Τι θα κάνω τώρα;» γίνεται «Όλο σε μένα συμβαίνουν αυτά. Πόσο άτυχη είμαι. Είναι άδικο….». Αν έχω μόνιμα τη στάση αυτή, ασφαλώς καταστρέφω τόσο τη διάθεσή μου όσο και τις σχέσεις μου αφού είναι δύσκολο οι άλλοι άνθρωποι να αντέξουν να είμαι συνέχεια δυσαρεστημένη με κάτι.

Αγαπητοί φίλοι, πρέπει να το αποδεχτούμε επιτέλους: η ζωή δεν είναι τέλεια, οι άλλοι άνθρωποι δεν είναι τέλειοι, ακόμα κι εμείς –που προφανώς είμαστε τέλειοι!- δεν τα κάνουμε όλα τέλεια. Πρέπει να αποδεχτούμε ότι κάθε μέρα κάτι θα πηγαίνει στραβά ή όχι όπως εμείς νομίζουμε ότι πρέπει να πάει.

Το ζήτημα είναι να μην το κάνουμε τεράστιο μέσα στο μυαλό μας αν δεν είναι πραγματικά τεράστιο. Να βλέπουμε τα πράγματα σε όσο το δυνατόν πιο ρεαλιστικές διαστάσεις και να τα αντιμετωπίζουμε ανάλογα. Και να το πετύχουμε αυτό, πρέπει να συνηθίσουμε να αξιολογούμε τα πράγματα.

Κάθε φορά, λοιπόν, που συμβαίνει κάτι που σας αναστατώνει, προτείνω να δίνετε στον εαυτό σας λίγα λεπτά για να το επεξεργαστείτε πριν αντιδράσετε ή καταλήξετε σε κάποιο αυθαίρετο συμπέρασμα.

• Κάντε στον εαυτό σας τη μαγική ερώτηση: Πόσο σοβαρό είναι αυτό που έγινε;
• Και προσπαθήστε να το αξιολογήσετε λαμβάνοντας υπόψη τις συνέπειές του.

Για παράδειγμα: ο διευθυντής μου μού έκανε μια παρατήρηση για ένα λάθος που έκανα και αυτό με πείραξε. Πόσο σοβαρό είναι; Πόσο κακές συνέπειες μπορεί να έχει; Μπορεί να οδηγήσει στην απόλυσή μου, ή να με εμποδίσει να προχωρήσω;

Αν το σκεφτώ και συμπεράνω ότι μπορεί να έχει σημαντικές συνέπειες, τότε είναι λογικό να ταραχτώ και πρέπει να κάνω κάτι για να το διαχειριστώ. Αν όμως συμπεράνω πως απλώς μου έκανε ένα σχόλιο και αυτό δεν θα έχει κάποια συνέχεια, ε, τότε δεν είναι κάτι σοβαρό και δεν αξίζει να γίνω χάλια και να το σκέφτομαι για μέρες. Τότε, πρέπει απλώς να πω στον εαυτό μου: «Δεν είναι σοβαρό – θα το αφήσω να φύγει» και να πάψω να ασχολούμαι με αυτό.

Η ικανότητα να διακρίνουμε τις πραγματικές διαστάσεις όσων μας συμβαίνουν, είναι εξαιρετικά πολύτιμη καθώς έτσι δεν θα υποφέρουμε για πράγματα για τα οποία δεν αξίζει να υποφέρουμε – και βέβαια θα έχουμε την ενέργεια και την ψυχραιμία να διαχειριστούμε αυτά που είναι πράγματι σοβαρά. Ας φυλάξουμε λοιπόν τις ψυχικές μας δυνάμεις για όταν πραγματικά χρειάζεται – και ας μη δίνουμε μεγάλη σημασία σε ασήμαντα πράγματα. Πιστέψτε με – έτσι θα γίνει πολύ καλύτερη η ζωή μας!

Οι περισσότεροι άνθρωποι που έρχονται στο γραφείο μου έχουν κάποιο πρόβλημα ή περνάνε δύσκολες στιγμές και έρχονται με την ελπίδα ότι θα τους βοηθήσω να διαχειριστούν την κατάσταση και να νιώσουν καλύτερα. Κάποιοι όμως, έρχονται με ένα πολύ διαφορετικό θεραπευτικό αίτημα.

Δεν χρειάζονται τη βοήθειά μου για να λύσουν τα προβλήματά τους – αλλά για να απολαύσουν αυτή την καλή περίοδο που ζουν χωρίς σημαντικά προβλήματα. Γιατί, ενώ όλα πάνε καλά στη ζωή τους, οι άνθρωποι αυτοί δεν μπορούν να χαρούν.

«Από μικρή ονειρευόμουν να γίνω αρχιτέκτονας. Και τώρα που επιτέλους έχω μια καλή δουλειά σε ένα μεγάλο αρχιτεκτονικό γραφείο, έχω φίλους, έχω μια καλή σχέση, τώρα που όλα πάνε καλά στη ζωή μου – δεν μπορώ να το χαρώ», μου είπε πρόσφατα μια νέα γυναίκα 27 χρονών.

«Πάντα ήθελα να κάνω μια δουλειά με πολλά ταξίδια. Τώρα τα κατάφερα και έχω τη δουλειά των ονείρων μου, ενώ παράλληλα έχω και την τύχη να ζω με μια γυναίκα που μπορεί να με ακολουθεί στα ταξίδια επειδή δουλεύει από τον υπολογιστή της. Αλλά αντί να το απολαμβάνω, όλο κάτι βρίσκω για να αγχωθώ», είπε ένας άντρας 35 χρονών.

Πολλοί άνθρωποι βρίσκονται στη θέση αυτή: δουλεύουν για χρόνια για να πετύχουν κάτι (πχ. μια δουλειά, ένα γάμο, να αποκτήσουν παιδιά) και όταν το πετυχαίνουν, όταν όλα φαίνονται να πηγαίνουν καλά στη ζωή τους, αποδεικνύεται πως δεν μπορούν τελικά να το χαρούν – αισθάνονται άσχημα, αγχώνονται, παραπαίουν, μερικές φορές καταλήγουν ακόμα και να καταστρέφουν αυτό που έχουν φτιάξει, αυτό που υποτίθεται πως θα ήταν η ευτυχία τους.

Πώς μπορεί να καταστρέφει κάποιος την ευτυχία, του, ίσως αναρωτιέστε. Με πολλούς τρόπους:

• Θα δημιουργήσει με τη φαντασία του όλων των ειδών τα αρνητικά σενάρια που θα τον/την αγχώσουν (πχ. θα φαντάζεται ότι μπορεί να χάσει έναν πελάτη ή να μην πάρει την επόμενη προαγωγή, και αυτό θα προξενήσει τόσο άγχος ώστε θα πάθει κρίση πανικού ή κάποιο άλλο ψυχοσωματικό).
• Θα κάνει πολλές αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό του και τους άλλους (πχ. «δεν είμαι καλός σε αυτό, εκείνος με υπονομεύει, ο άλλος δεν με θέλει).
• Θα πέσει με τα μούτρα σε μια πλευρά της ζωής του και θα παραμελήσει κάποια άλλη οπότε αυτή θα καταρρεύσει (πχ. θα δουλεύει υπερβολικά πολύ και θα παραμελεί τον γάμο του, οπότε ο γάμος θα αρχίσει να μην πηγαίνει καλά).
• Θα πάρει λάθος αποφάσεις που θα καταστρέψουν την καλή κατάσταση που έχει φτιάξει (πχ. ξαφνικά και χωρίς λόγο θα παραιτηθεί από την δουλειά του, θα μετακομίσει, θα χωρίσει, θα απατήσει).
• Θα αποκτήσει κάποιον εθισμό (πχ. αλκόολ) ή μια δυσλειτουργική συμπεριφορά (πχ. πολλά νεύρα) που θα καταστρέψει την καλή κατάσταση που έχει φτιάξει.

Σας θυμίζουν τίποτα όλα αυτά; Μήπως έχετε κι εσείς βρεθεί σε αυτή τη θέση όπου μοιάζετε σαν να «προσπαθείτε» να καταστρέψετε το καλό που έχετε πετύχει; Αν ναι, τότε ίσως πρέπει να αναρωτηθείτε γιατί συμβαίνει αυτό. Γιατί αντί να χαίρεστε καταλήγετε να νιώθετε όλο και χειρότερα;

Μια συχνή απάντηση στην ερώτηση αυτή είναι ο φόβος ότι το καλό κομμάτι θα τελειώσει και θα αφήσει πίσω του πόνο. Πράγματι, πολλοί άνθρωποι φοβούνται να αφεθούν σε θετικά συναισθήματα επειδή σκέφτονται ότι αυτό που τώρα φαίνεται να πηγαίνει πολύ καλά κάποια στιγμή μπορεί να αλλάξει, να τελειώσει και δεν θέλουν να απογοητευθούν.

«Πρόσεξε μη σου βγει ξυνό το γέλιο» έλεγε η γιαγιά μου όταν με άκουγε να γελάω. Αυτό ουσιαστικά σήμαινε «μην γελάς τώρα γιατί αργότερα θα κλάψεις». Και αυτή είναι μια νοοτροπία που έχει σταλάξει μέσα σε πολλούς ανθρώπους έστω κι αν δεν το συνειδητοποιούν. Συχνά φοβόμαστε να χαρούμε το καλό επειδή σκεφτόμαστε πως θα τελειώσει.

Ωστόσο, πόσο λογικό είναι αυτό; Πόσο λογικό είναι να μην χαίρομαι κάτι τώρα επειδή σκέφτομαι πως δεν θα το έχω αργότερα; Δεν είναι κρίμα να αφήνουμε τα πιο καλά κομμάτια της ζωής μας να περνάνε χωρίς να τα απολαμβάνουμε μόνο και μόνο για να προστατευθούμε από την απογοήτευση όταν τελειώσουν;

Ναι, είναι αλήθεια ότι το καλό μπορεί να τελειώσει. Στο κάτω-κάτω, στη ζωή υπάρχουν διάφορες φάσεις, διάφορα απρόοπτα, και δυστυχώς όλα τελειώνουν κάποτε. Επομένως, ναι, αυτό που σήμερα πάει καλά στη ζωή μου και θα μπορούσα να το χαρώ, αύριο μπορεί να μην πηγαίνει πια καλά.

Ωστόσο, το να μην χαρώ σήμερα δεν με προστατεύει για αύριο. Αν αύριο κάτι πάει στραβά, πάλι θα νιώσω άσχημα, πάλι θα υποφέρω. Αν, δηλαδή, δεν χαρώ την προαγωγή μου σήμερα, και αύριο απολυθώ, δεν θα στενοχωρηθώ με την απόλυση; Αν δεν χαρώ την καλή μου σχέση σήμερα, και αύριο η σχέση τελειώσει, δεν θα πονέσω; Αν δεν ευχαριστηθώ τις διακοπές μου σήμερα, αύριο που θα τελειώσουν δεν θα λυπηθώ;

Η αποφυγή της χαράς δεν θα μειώσει την θλίψη όταν κάτι στραβώσει. Μάλιστα, συχνά κάνει πιο έντονα τα αρνητικά συναισθήματα – γιατί δεν έχουμε την ψυχική ανθεκτικότητα που χτίζει μια θετική στάση απέναντι στη ζωή. Έτσι, η κακή στιγμή μας βρίσκει ψυχικά καταπονημένους και χωρίς το κουράγιο για να τη διαχειριστούμε.

Αντίθετα, σε πολλές έρευνες φαίνεται ότι άτομα που χάρηκαν αληθινά μια επιτυχία ή κάτι καλό στη ζωή τους, είχαν περισσότερες ψυχικές δυνάμεις για να διαχειριστούν την κακή φάση όταν τα πράγματα άλλαξαν. Η χαρά, η ικανοποίηση, τα θετικά συναισθήματα ενισχύουν τη λειτουργία του οργανισμού μας και μας δημιουργούν ψυχικές δυνάμεις που θα μας βοηθήσουν να επιδείξουμε ανθεκτικότητα στις δύσκολες στιγμές.

Άλλωστε δεν είναι εξυπνότερο να χαρώ σήμερα και αν αύριο στραβώσει κάτι να στενοχωρηθώ τότε, από το να μην χαρώ ποτέ; Δεν είναι κρίμα να ζήσω μια ζωή χωρίς ικανοποίηση, χαρά, ευτυχία, μόνο και μόνο από φόβο μην τα χάσω; Όπως το είχε θέσει και η Σκάρλετ Ο’Χάρα στο Όσα παίρνει ο άνεμος, «θα κλάψω αύριο». Σήμερα θέλω να γελάσω και να χαρώ!

Όπως είθισται στην αρχή κάθε χρόνου, έτσι και φέτος όλοι μα όλοι, ειδικοί και μη, άρχισαν τις προβλέψεις και τις προγνώσεις για το μέλλον: θα πέσει το χρηματιστήριο, θα γίνουν αυξήσεις, θα γίνει πόλεμος, θα…θα…θα… Προβλέψεις από οικονομολόγους, προβλέψεις από πολιτικούς, προβλέψεις από ιστορικούς…μέχρι και προβλέψεις από τη θεία μου τη Μαρίτσα ή οποία είναι απολύτως πεπεισμένη για τις φοβερές στιγμές που μας περιμένουν επειδή της το είπε ο αστρολόγος της!

Πράγματι, φαίνεται πως πολλοί άνθρωποι δεν κάνουν άλλο πράγμα από το να φαντάζονται αρνητικές εξελίξεις και να υποφέρουν προκαταβολικά. Ωστόσο, όλη αυτή η εμμονή με το αρνητικό και με την καταστροφή μας κάνει μεγάλο κακό. Η καταστροφολογία κυριολεκτικά βλάπτει σοβαρά την υγεία μας!

Στην ψυχολογία ο όρος καταστροφολογία είναι σχετικά καινούριος και αναφέρεται σε μια αγχώδη διαταραχή που συνδέεται με έναν τρόπο σκέψης, γνωστό ως «γνωστική διαστρέβλωση» καθώς οι πραγματικές διαστάσεις ενός ενδεχόμενου γεγονότος διαστρεβλώνονται και μεγαλοποιούνται. Γι’ αυτό άλλωστε η καταστροφολογία ονομάζεται συχνά «μεγέθυνση», επειδή το άτομο που καταστροφολογεί φαντάζεται μια κακή εξέλιξη και στη συνέχεια μεγεθύνει τη σοβαρότητά της, τις πιθανότητες να συμβεί, και τις συνέπειές της.

Φυσικά, όλα αυτά τα αρνητικά σενάρια που φαντάζεται το άτομο κυριεύουν το μυαλό του και του προξενούν άγχος, το οποίο μπορεί να εξελιχθεί σε αληθινό τρόμο, ο οποίος μπορεί να συνοδεύεται από ταχυπαλμία, ψυχοσωματικά και αϋπνία.

Το φοβερό δε με την καταστροφολογία είναι ότι συχνά λειτουργεί σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία, δηλαδή μια «προφητεία» που μας ωθεί να λειτουργούμε έτσι ώστε τελικά την επιβεβαιώνουμε. Τι εννοώ με αυτό; Ας δούμε ένα παράδειγμα.

Έχω μια σχέση θαυμάσια. Αλλά είμαι άνθρωπος που όλο φαντάζομαι αρνητικά σενάρια, εστιάζω στο αρνητικό και καταστροφολογώ. Έτσι, μόλις φανεί το παραμικρό σύννεφο στην ατμόσφαιρα, φαντάζομαι ότι ο σύντροφός μου με απατάει, δεν με αγαπάει, θα με εγκαταλείψει! Αυτό το φανταστικό σενάριο με κάνει να νιώθω άσχημα, μου προξενεί άγχος, ψυχοσωματικά, και επιπλέον με ωθεί να αντιδρώ υπερβολικά ή δυσλειτουργικά στον σύντροφό μου. Αν αυτό το συνεχίσω για καιρό, ασφαλώς η σχέση μου θα πηγαίνει όλο και χειρότερα και στο τέλος είναι πιθανό να με εγκαταλείψει πράγματι ο σύντροφός μου, οπότε θα έχει «επιβεβαιωθεί» η αρνητική προφητεία, η καταστροφή που είχα προβλέψει. Η πρόβλεψη της καταστροφής προκάλεσε την καταστροφή!

Βέβαια, το φαινόμενο της αυτοεκπληρούμενης προφητείας δεν λειτουργεί μόνο στις προσωπικές σχέσεις αλλά σε όλων των ειδών τις προφητείες για καταστροφές – χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το χρηματιστήριο, όπου ο πανικός που κάποιοι διασπείρουν με τις αρνητικές προβλέψεις τους μπορεί να ωθήσει άλλους να κάνουν σπασμωδικές κινήσεις που πράγματι θα τους καταστρέψουν.

Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η καταστροφολογία είναι χρήσιμη γιατί μας προειδοποιεί για να προετοιμαστούμε για μια δυσάρεστη εξέλιξη ή ακόμα και μια ενδεχόμενη καταστροφή. Αυτό θα μπορούσε πράγματι να συνέβαινε αν εξετάζαμε κάθε φορά τα πιθανά αρνητικά σενάρια με ψυχραιμία και ορθολογισμό, παίρναμε τα μέτρα μας, και συνεχίζαμε τη ζωή μας.

Δυστυχώς, οι άνθρωποι που καταστροφολογούν συνήθως δεν κάνουν τίποτα τέτοιο. Δεν παίρνουν τα μέτρα τους και δεν συνεχίζουν τη ζωή τους – αντίθετα, παθαίνουν εμμονή με το αρνητικό σενάριο που έχουν φανταστεί και αυτό τους μπλοκάρει από το να κάνουν οτιδήποτε. Ή τους ωθεί να αντιδράσουν σπασμωδικά και απερίσκεπτα. Φαίνεται πως η καταστροφολογία τις περισσότερες φορές δεν μας ωθεί να προετοιμαστούμε για μια καταστροφή – μάλλον προκαλεί την καταστροφή.

Αν, λοιπόν, είστε άνθρωπος που συχνά κάνετε αρνητικά σενάρια για το μέλλον και μετά κολλάτε σε αυτά και υποφέρετε, θα σας πρότεινα να κάνετε μια συνειδητή προσπάθεια να αλλάξετε αυτόν τον τρόπο σκέψης σας.

Τρόποι για να καταστροφολογείτε λιγότερο (ή καθόλου)

• Πάρτε συνειδητή απόφαση ότι θα σταματήσετε να καταστροφολογείτε. Γράψτε μια υπόσχεση στον εαυτό σας: «Υπόσχομαι ότι θα δουλέψω για να καταφέρω να περιορίσω/κόψω την καταστροφολογία».
• Διαλέξτε μια λέξη που θα τη λέτε στον εαυτό σας μόλις αρχίζει να φτιάχνει ένα αρνητικό σενάριο, πχ. «Στοπ!» ή «Σταμάτα!» ή «Κόφτο».
• Προστατεύστε τον εαυτό σας από τις καταστροφολογίες των άλλων – αποφύγετε ειδήσεις, άρθρα με προγνώσεις, συζητήσεις για παρούσες ή ενδεχόμενες καταστροφές, κλπ.
• Απαγορεύστε στον εαυτό σας να ψάξει στο διαδίκτυο μόλις αρχίσει να σχηματίζεται ένα αρνητικό σενάριο στο μυαλό σας.
• Μάθετε τεχνικές διαλογισμού που μπορούν να σας βοηθήσουν να εστιάζετε σε θετικές σκέψεις.
• Βάλτε κάποια ευχάριστα πράγματα μέσα στη μέρα σας, και βρείτε τρόπους να χαλαρώνετε

Πώς θα διαχειριστείτε εποικοδομητικά τα αρνητικά σενάρια

Όταν φτιάξετε ένα αρνητικό σενάριο με το μυαλό σας ή ακούσετε το σενάριο κάποιου άλλου και νιώσετε άσχημα, θα πρέπει να κάνετε τα παρακάτω:

· Θα το αναλύσετε όσο μπορείτε πιο ψύχραιμα και λογικά. Αν δεν μπορείτε, ζητήστε βοήθεια από κάποιον για αυτό το στάδιο. Πόσο πιθανό είναι να συμβεί; Ποιες θα είναι οι συνέπειες; Τι μπορείτε να κάνετε εσείς γι’ αυτό;

· Αν μπορείτε να κάνετε κάτι για να το αποφύγετε/αντιμετωπίσετε, το κάνετε. Και μετά, δεν το σκέφτεστε πια.

· Αν δεν μπορείτε να κάνετε κάτι, το παίρνετε απόφαση. Και δεν το σκέφτεστε πια.

Σε κάθε περίπτωση, δεν έχει κανένα νόημα να κολλήσετε εμμονικά στο σενάριο καταστροφής. Το πιο σπουδαίο απ’ όλα, είναι να το αφήσετε να φύγει και να εστιάσετε στο παρόν. Να θυμάστε πάντα ότι όλα αυτά τα σενάρια είναι φανταστικά – ενώ το παρόν είναι πραγματικό και αξίζει να ζούμε σε αυτό και να δουλεύουμε για να το κάνουμε καλύτερο (πράγμα που ενδεχομένως μας βοηθήσει και να αποφύγουμε την καταστροφή)!

Να λοιπόν που το 2023 έφτασε, γεμάτο κινδυνολογίες, αγωνίες, αλλά και κάθε λογής ελπίδες! Και όπως συνηθίζεται στην αρχή κάθε χρονιάς, τα ΜΜΕ κατακλύζονται από λίστες με στόχους που θα μπορούσαμε ή θα έπρεπε να θέσουμε για την χρονιά μας.

Ατελείωτες λίστες γεμάτες με όλων των ειδών τους σημαντικούς και ασήμαντους στόχους: να χάσουμε βάρος, να κόψουμε κάποια βλαβερή συνήθεια, να τακτοποιήσουμε το σπίτι μας, να βρούμε ένα νέο χόμπι, να χωρίσουμε, να παντρευτούμε, να γεννήσουμε, να αλλάξουμε δουλειά, να…να….να…

Γιατί όμως βάζουμε όλους αυτούς τους στόχους; Προφανώς επειδή θεωρούμε βαθιά μέσα μας πως αν τους πετύχουμε, όλα θα είναι τέλεια! Αν αδυνατίσουμε, αν μετακομίσουμε, αν αλλάξουμε δουλειά…ε, τότε θα είμαστε πραγματικά καλά! Θα είμαστε ικανοποιημένοι από τον εαυτό μας! Θα είμαστε ευτυχισμένοι!

Σε τελική ανάλυση, πίσω από όλες τις αποφάσεις και τους στόχους που βάζουμε στην αρχή της χρονιάς κρύβεται το αιώνιο κυνήγι της ευτυχίας.

Και βέβαια καλά κάνουμε και κυνηγάμε την ευτυχία. Δεν πιστεύω όμως ότι το κάνουμε με τον σωστό τρόπο. Αν χάσετε δέκα κιλά ή αν αρχίσετε γυμναστική – τότε θα γίνετε ευτυχισμένοι; Αν πάρετε καινούριο αυτοκίνητο, αν τακτοποιήσετε την αποθήκη σας, αν κάνετε βλεφαροπλαστική – τότε θα γίνετε ευτυχισμένοι;

Πολύ φοβάμαι πως όχι. Σίγουρα γνωρίζετε άτομα που έχουν ένα λεπτό σώμα, ένα ακριβό αυτοκίνητο, μια επιτυχημένη καριέρα – και όμως δεν είναι ευτυχισμένα. Σίγουρα και εσείς οι ίδιοι θα έχετε ζήσει περιόδους κατά τις οποίες τα πράγματα πήγαιναν καλά στη ζωή σας αλλά εσείς δεν νιώθατε καθόλου ευτυχισμένοι.

Επομένως, η απάντηση στο κυνήγι της ευτυχίας δεν μπορεί να είναι τόσο απλή. Δεν αρκεί να αλλάξουν κάποιες εξωτερικές συνθήκες για να είμαστε καλά. Η ευτυχία, ή έστω η απλή ικανοποίηση από τη ζωή είναι κάτι που συνδέεται πολύ περισσότερο με την εσωτερική στάση μας παρά με τις συνθήκες της ζωής μας.

Με αυτό δεν θέλω να πω πως κάποιος που είναι άστεγος στο δρόμο ή άρρωστος στο κρεβάτι του νοσοκομείου μπορεί να νιώσει ευτυχισμένος μόνο και μόνο επειδή έχει τη «σωστή εσωτερική στάση». Ασφαλώς η ευτυχία προϋποθέτει (σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό) κάποιες καλές εξωτερικές συνθήκες: καλή υγεία, καλή οικονομική κατάσταση, διαμονή σε ασφαλές και ελεύθερο περιβάλλον, ουσιαστικές σχέσεις, μια ενδιαφέρουσα δουλειά.

Ναι, όλα τα παραπάνω είναι συνθήκες που βοηθούν να γίνουμε ευτυχισμένοι – δεν το εξασφαλίζουν όμως. Μπορούμε να τα έχουμε όλα αυτά και όμως να μην είμαστε ευτυχισμένοι. Όπως επίσης κάποιοι (ελάχιστοι!) άνθρωποι μπορούν να μην τα έχουν όλα αυτά και όμως να νιώθουν ευτυχισμένοι.

Κι αυτό, επειδή πάνω απ’ όλα, για την ευτυχία δεν μετρούν οι εξωτερικές συνθήκες της ζωής μας αλλά ο τρόπος που εμείς βιώνουμε τις συνθήκες αυτές. Αυτό που έχει πραγματικά σημασία για την ευτυχία μας δεν είναι αυτό που ζούμε αλλά το πλαίσιο μέσα στο οποίο το αντιλαμβανόμαστε. Αν αυτό που ζω, το βλέπω μέσα σε ένα αρνητικό πλαίσιο, νιώθω χάλια. Αν το βλέπω μέσα σε ένα θετικό πλαίσιο, νιώθω καλύτερα.

Έτσι, φέτος αντί να βάλουμε στόχο να βελτιώσουμε τις εξωτερικές συνθήκες (ή παράλληλα με αυτόν τον στόχο) ας βάλουμε στόχο να βελτιώσουμε τον τρόπο που βιώνουμε μέσα μας τις συνθήκες της ζωής μας. Φέτος, αντί για προθεσμίες και προϋποθέσεις, ας θέσουμε στον εαυτό μας ορισμένα ερωτήματα: τι είναι πραγματικά σημαντικό για μένα, πώς μπορώ να βλέπω με πιο θετικό τρόπο αυτό που ζω, τι θα με κάνει ευτυχισμένο/η; Ποια είναι η δική μου συνταγή της ευτυχίας;

Τα ερωτήματα αυτά με απασχόλησαν πολύ κι εμένα – και τελικά κατέληξα σε πέντε πράγματα που θεωρώ πολύ σπουδαία για την ευτυχία μου. Έτσι, υποσχέθηκα στον εαυτό μου τη νέα χρονιά:

• Να δίνω αγάπη και καλοσύνη στον εαυτό μου και στους άλλους
• Να βλέπω περισσότερο τα θετικά (παρά τα αρνητικά) και να τα καλλιεργώ
• Να αλλάζω τα αρνητικά που μπορώ να αλλάξω και να αποδέχομαι (χωρίς γκρίνια) τα αρνητικά που δεν μπορώ να αλλάξω
• Να ζω περισσότερο το τώρα (και όχι να σκέφτομαι πάντα το παρελθόν με νοσταλγία ή το μέλλον με ανησυχία).
• Να δίνω μια μικρή χαρά στην κάθε μέρα μου

Αυτή είναι η δική μου συνταγή της ευτυχίας. Η δική σας ποια είναι;

Οι γιορτές έφτασαν και φέτος! Πώς νιώθετε λοιπόν; Κάνετε σχέδια γεμάτοι ανυπομονησία, ενθουσιασμό, χαρά; Ή μήπως βυθίζεστε στο άγχος, στη μοναξιά, στη μελαγχολία; Μήπως βιώνετε κι εσείς την περίφημη μελαγχολία των Χριστουγέννων – τα «Christmass blues» για τα οποία έχει αρχίσει να γίνεται πολύς λόγος;

Αν νιώθετε έτσι, μην ανησυχείτε – δεν είστε οι μόνοι. Η αλήθεια είναι ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι βιώνουν τις γιορτές αρνητικά. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τις γιορτές με ένα μείγμα άγχους και θλίψης, το οποίο συχνά πασπαλίζεται με θυμό και κάνει έναν εκρηκτικό συνδυασμό. Σε πολλά σπίτια στις γιορτές επικρατεί ένα κλίμα κάθε άλλο παρά γιορτινό: άνθρωποι μουτρωμένοι, βιαστικοί, αγχωμένοι, που γκρινιάζουν διαρκώς και καυγαδίζουν με την πρώτη ευκαιρία.

Γιατί αλήθεια συμβαίνει αυτό;

Νομίζω πως ο σημαντικότερος λόγος είναι οι προσδοκίες μας. Εδώ και πολλά χρόνια, τα Χριστούγεννα έχουν συνδεθεί με εξαιρετικά υψηλές προσδοκίες: υποτίθεται πως πρέπει να είμαστε όλοι χαρούμενοι, λαμπεροί, και να περνάμε υπέροχα αγκαλιά με τους αγαπημένους μας.

Αυτή ωστόσο είναι μια υπερβολική προσδοκία η οποία για τους περισσότερους ανθρώπους είναι άπιαστη. Αν όλο τον χρόνο δεν είμαι χαρούμενη και λαμπερή, τι θα με κάνει ξαφνικά να γίνω; Και πώς θα περάσω υπέροχα με τους «αγαπημένους μου» αν όλο το χρόνο τσακωνόμουν μαζί τους, τους γκρίνιαζα, ή απλώς δεν τους συναντούσα ποτέ;

Από την άλλη, όλες αυτές οι εικόνες και οι ιστορίες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επιδεινώνουν την κατάσταση γιατί ωθούν τους ανθρώπους να κάνουν διαρκώς συγκρίσεις ανάμεσα στη δική τους μελαγχολική κατάσταση και στην τέλεια εικόνα που οι άλλοι παρουσιάζουν.

Συχνά μας φαίνεται πως για τους άλλους γύρω μας τα πράγματα είναι τέλεια και δεν είναι μόνο για εμάς, οπότε συχνά νιώθουμε άτυχοι, αδικημένοι, ή κατηγορούμε τον εαυτό μας. Το αποτέλεσμα είναι ότι καταλήγουμε να νιώθουμε χειρότερα για τον εαυτό μας και για τη ζωή μας απ’ όσο πριν από τις γιορτές. Μας φαινόμαστε πιο χοντροί, πιο άσχημοι, πιο μίζεροι, πιο μόνοι σε σύγκριση με όλους εκείνους τους λεπτούς, ωραίους, ευτυχισμένους ανθρώπους που υποτίθεται πως κυκλοφορούν γύρω μας.

Επιπλέον, στις γιορτές τα έξοδα και η κόπωση αυξάνονται καθώς θεωρείται δεδομένο πως πρέπει να αγοράσουμε ένα σωρό δώρα και να κάνουμε διάφορα καλέσματα. Η «απαίτηση» αυτή καταλήγει να κάνει όλους τους ενήλικες να νιώθουν άσχημα: όσοι έχουν λεφτά, αγχώνονται γιατί θεωρούν πως πρέπει να βρουν το τέλειο δώρο και να κάνουν το τέλειο κάλεσμα – και ανησυχούν ότι δεν θα τα καταφέρουν. Όσοι δεν έχουν λεφτά, αγχώνονται πώς θα τα βγάλουν πέρα και πώς θα καταφέρουν να δημιουργήσουν μια ψευδαίσθηση έστω των λαμπερών γιορτών που θα έπρεπε να ζήσουν οι ίδιοι ή τα παιδιά τους.

Τελικά, και λυπάμαι που το λέω, αλλά για πάααρα πολλούς ανθρώπους οι γιορτές φέρνουν μαζί τους περισσότερα έξοδα, περισσότερη κούραση, περισσότερους καυγάδες, και περισσότερες απογοητεύσεις!

Ωστόσο, αυτό θα μπορούσε να αλλάξει. Μπορούμε να μειώσουμε τη μελαγχολία των Χριστουγέννων, ίσως ακόμα και να τη μετατρέψουμε σε γαλήνη και χαρά – αρκεί να αποδεχτούμε ότι νιώθουμε έτσι και να αποφασίσουμε να κάνουμε κάτι γι’ αυτό. Δείτε ορισμένες σκέψεις που έχουν βοηθήσει πολλούς ανθρώπους:

• Αποδεχθείτε ότι ίσως νιώθετε άγχος ή μελαγχολία και δεν είστε οι μόνοι. Δεν είναι αφύσικο και δεν φταίτε εσείς.
• Δείτε τις γιορτές σαν αυτό που είναι: μια θρησκευτική γιορτή για τους Χριστιανούς, μια αργία για τους μη Χριστιανούς – και όχι μια παράσταση στην οποία πρέπει να παίξετε το ρόλο της λαμπερής, επιτυχημένης και ευτυχισμένης περσόνας.
• Μην κάντε συγκρίσεις ανάμεσα σε εσάς και στους ανθρώπους γύρω σας. Δεν έχει σημασία αν οι άλλοι περνάνε καλά ή όχι – σημασία έχει εσείς πώς περνάτε.
• Αποφύγετε όσο μπορείτε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Και αν μπαίνετε σε αυτά, θυμηθείτε ότι όλα όσα βλέπετε είναι μια ωραιοποιημένη εκδοχή της «πραγματικότητας». Μην τα παίρνετε τοις μετρητοίς.
• Μην αγχώνεστε για να βρείτε το τέλειο δώρο. Το σημαντικό είναι ότι σκέφτεστε τους άλλους. Άλλωστε, το πιο πολύτιμο δώρο (ειδικά μάλιστα για τα παιδιά) είναι ο χρόνος και η καλή διάθεση, που μπορούν να μετατρέψουν κάθε στιγμή σε γιορτή.
• Μην κάνετε προσκλήσεις ή μην πηγαίνετε σε προσκλήσεις αν δεν το θέλετε. Το να καλείτε ή να επισκέπτεστε ανθρώπους μόνο επειδή «πρέπει» θα οδηγήσει σε κακή διάθεση και πιθανώς ακόμα και σε καυγάδες – και δεν αξίζει τον κόπο.
• Δώστε προτεραιότητα στις πραγματικές ανάγκες σας και στις ανάγκες των ανθρώπων γύρω σας (και όχι στις επίπλαστες «ανάγκες» που δημιουργούν τα μέσα): κοιμηθείτε περισσότερο, φάτε χωρίς τύψεις, αθληθείτε, παίξτε, κάντε πράγματα χαλαρωτικά, δημιουργήστε μικρές ευχάριστες στιγμές είτε για εσάς μόνο, είτε για τα άτομα με τα οποία ζείτε μαζί.
• Πείτε έναν καλό λόγο – τόσο σε εσάς όσο και στους ανθρώπους γύρω σας. Τώρα χρειάζεστε περισσότερο από ποτέ ενθάρρυνση, επιβράβευση, θετική στάση. Αυτό είναι το σημαντικότερο δώρο.
• Βοηθήστε κάποιον που χρειάζεται κάτι. Η προσφορά σε ανθρώπους που είναι σε δύσκολη θέση θα σας κάνει να νιώσετε ότι κάνετε κάτι χρήσιμο, θα δώσει νόημα στις ημέρες αυτές – και θα σας βοηθήσει να συνειδητοποιήσετε τι είναι πραγματικά σημαντικό στη ζωή.

Σας εύχομαι ολόψυχα Χριστούγεννα γεμάτα ουσία, γαλήνη και καλοσύνη – για εσάς και για τους ανθρώπους γύρω σας